İletişim
Ana Sayfa \ Kürtçe Makaleler

Kürtçe Makaleler

ÇÎROKA SORYA


Hasan Kaya-Stenbol 23.10.2005


Ji bo “Zimanê Kurdî Sînoran Dibezîne-Festîwala Rewşenbîrî-1” em li Duhokê bûn. Şeva yekem li otelê, hevalên nivîskar ên mazûvan gotin “Sibe bi mebesta qirkirina gundê Sorya rê û resmek heye, hez dikin hûn jî beşdar bibin.”


Wê êvarê gotina hevalên nivîskar ne bi vî awayî be jî, piştre min pê derxist ku çend hevokên wisa ji me re hatibûn vegotin. Lewre dema ev pêşniyar ji me re hate gotin, em westiyayî bûn û beriya kêliyekê me dixwest xwe biavêjin zikê odeya otelê.


Lê ya rast peyva “Sorya” li ser hişê min ma. Di dilê xwe de, “Gelo ev behsa Dewleta Suriye dikin…” tiştekî wisa hate ser hişê min. Min pirs û meraqa xwe taxîrî sibehê kir û çûme odeya xwe. Lê saeta civînê di bîra min de ma: Saet 09.00 emê li ber deriyê Hotel Jiyan kom bibûna.


Sibeheke hewa wê wek hevrîşîm, bi bîhna giyayên çiyayî digel dengê beytik û çûkên din destpêkiribû li Duhokê. Raserî otela me çiyayekî her çiqas zêde ne bilind be jî lê wisa bi heybet xwe xûz dikir bi ser otelê de. Li serê gir, kozika nobedaran bê hemdê mirov dewra çavsoriya Saddam dianî bîra mirov. Li jêr otelê Duhok di newalê de… lê xanî diçûn… diçûn heta digihan quntarê çiyayê din. Ji xwe her du çiya heçku Duhokê di nav destê xwe de diguvêşin.


Saet 0.9.00. Em li hewşa hotelê di nav gul, sosin û yasemînan de rawestiyan. Hewa ku heçku bi desta hatibe eyarkirin… ne germ û ne sar, bêhna rîhan, endeko û giyayên din, ew bîhna wek parfûmeke nekeşfkirî ya ku ji çiyê bi bayê sibehê re dihat, bêdengiya ku bi dengê wan tilûrên ji min ve biyanî dihate xemilandin, tîrêjên roja ku êdî baş bilind bûbû, aramiya ku ji ber em li welêt bûn di dilê me de peyda bûbû… hemûyan pêkve ez dikirim halê cezbeyê.
�

Dema em li benda hevalên ku dereng mabûn rawestiyan, sohbeteke li ser piyan destpêkir. Heta em amade bûn, li erebeya xwe siwar bûn û gihane rêya ber bi Zaxo ve, êdî saet ber bi 11.00ê nîvro dihat. Niha jî êdî hewa gelekî germ bû. Lewre li Başûr payiz wisa ne. Şev cemidî, sibeh hênik û navroj germ in.


Bi texmîna min em sih kîlometr ber bi Zaxo ve hatin, erebê ji nişkê ve berê xwe da başûr. Heçku emê biçûna Suriyeyê. Heta wê demê jî hêj mijar nehatibû diyarkirin ka em diçûn ku derê, bernameya me çi ye. Lewre em teze hatibûn Duhokê. Hêj ji pirs û henekan dor nehatibû ser bernameya rojê. Piştî ku demekê erebeya me di rêya navbera Başûrê kurdistanê û deriyê gumrikê yê Suriye de meşiya, rêya asfalt nema, ya şose dest pê kir. Bawer dikim ji xwe ne şose jî bû. Hema erd rast kiribûn. Li ser axê dimeşiya erebe. Îcar erebeya li pêş wisa tozek radikir, yên li pey di nav toz û dûmanê de diman. Rêyên wisa li vir nemane, hemû asfaltkirî ne. Lê biraderê mazûvan got, li vir gund nebû, teze vegeriyane xelkê deverê. Lewre hêj nehatiye asfalt kirin.


Serê çend deqeyan em rastî leşkerên taybet hatin, nobet digirtin, ji bo ewlekariyê hemû rê û dever kiribûn bin kontrola xwe. Mazûvanê me got, “Em diçin gundê Sorya. Li vî gundî di dema rejîma dîktator de qetlîamek çêbûye. Îro salvegera wê qirkirinê ye. Merasimeke resmî heye.”


Piştî çend deqeyên din em gihane qonaxa xwe. Lê em çi bibînin. Bi sedan leşker, bi sedan erebeyên ku rawestiyane, kesên ku ji erebeyan dadiketin… yê ku erebeya xwe radiwestîne, diçe ber bi konan ve. Beriya mirov bigihîje binê konan, çend kesên ku ji wergirtina cil û bergên wan mirov dizanibû rayedar in, mêvan pêşwazî dikirin. Her celebek mirov li cihekî didan rûniştandin. Beriya em bigihin ba wezîfadarên ku mêvan pêşwazî dikirin, dengek hat, biraderekî ji wan re got, “nivîser hatin, mêvan jî bi wan re hene.”


Bi rûyekî ken û gotinên dûbare sêbare, “Wey hûn ser çavan hatin, bi xêr hatin…” em birin pêş, cihê protokolê.


Piştî ku em rûniştin û min fersend dît li dora xwe binêrim, mîna ewrekî ku ji hezn, şîn û endîşeyeke mezin çêbûbe ango piştî şerekî malviritandî mirov bi ser birînên xwe de biheshisin wisa pêlên keder û xemgîniyê ji çavan dipijiqîn.


Sê kon hebûn. Li milê çepê konek hebû. Li binê wî konî jin û mêr û zarok têkel rûniştibûn. Di destê wan de fotograf hebûn, bilind dikirin. Hemûyan kincê reş wergirtibûn. Heta bi destmalê ku dabûn serê xwe jî reş bûn. Ew qurbaniyên tevkuştina Sorya bûn.


Konê duyemîn ji gel re hatibû terxankirin. Yê sêyemîn ji bo protokolê bû. Li pêş gelek maqul, giregir, rewşenbîr, zabitên kurd û emerîkî jî rûniştibûn. Li der û dorê bi tîpên latînî û erebî li ser vê tevkujiyê dirûşme hebûn. Li pêşiya konan kursiyê axavtinê dihate amadekirin bi lezgînî.


Roj hêdî hêdî bilind dibû. Êdî ku ne ji konan bûya, bi zehmetî mirov dikaribû li ber tavê debar bikira. Digel ku kon hebûn jî serê mirov diqijilî. Serê çend deqeyan şûşeyên avê dihatin belavkirin.


Min heçku xwe di proveya dramekê de hîs kir. Ev çi bû Xwedayo!..


Li ber vê tava germ, di nav tozê de, kon, zarok, leşker, zabit… leşkereke jin a emerîkî. Zabitên din ên emerîkî, mele, keşe, papaz, nivîskar… kesên bi cilên resmî, cilkên medenî, yên herêmî û neteweyî…Wê gavê sîstema dengî jî hate sazkirin. Awaza straneke bi zaraveyê soranî tevli vê senfoniya zîz bû.


Welhasil merasimê bi sirûda neteweyî dest pê kir. Her sê kon çik rabûn ser piyan. Nêzîkî sînorê tirkî û suriyeyê, di bin asmanekî çiksayî, rojeke sotîner, li ser xaka ku teze ji bin destê dîktatoriyeke rojhilata navîn rizgarbûyî proveya teatreke bi navê “Tawanbarî û Ceza” destpê dikir.


Em mêvanên ku ji derve çûbûn Başûr, heçku behitîn. Me li çavê hevdû dinêrî. Ev çi bû? Lewre hîç yekî ji me li ser vê bûyerê, hîç yek agahdarî nebû.


Piştî sirûda neteweyî û yek deqîqe rawestandina li ser piyan ji bo giyanê şehîdên şoreş û azadiyê, êdî pelên lênûska çîroka Sorya yek bi yek li ber çavên me hatin zîvirandin. Pelên lênûska ku di nav dilên xewirî, di nav cergên sotî, di nav mêjiyê ku bi hezaran kîlometr ji welat û xaka wan hatibûn dûrkirin û sirgonkirin wekî pelgê dareke nû bişkuvî hêdî hêdî, nerme nerme vebûn, bîhn dan, geş bûn li ber çavên me hemû amadeyan.


Ne tenha em mêvan, gelek zabit, nivîskar, rayedar heta kesên ji xelkê gundê Sorya bi xwe bûn jî, wê rojê, wê kêliyê teze bi hinek serpêhatî, bûyin û qewmînên Sorya dihesiyan, hinek tiştên nû dibihîztin. Dîroka Sorya wê gav û kêliyê li wir; zindî, ji devê şahidên bûyerê dihate vegirtin û nivîsîn. Lewre ev merasima yekemîn bû li ser vê qirkirinê.


Ez ji cihê xwe rabûm, min makîneya fotokêşiyê ji çenteyê xwe derxist digel lênûsk û pênûsê. Min berê xwe da konê lêzimên goriyên Sorya.


Derheqê vê qirkirina ku mijara xebateke bi serê xwe ye, mijara şanoyekê, fîlmekî sînemayê, romanekê, pirtûkeke dîrokê… pêşî çend agahdarî ji devê Gula Marogêya Suryanî, temenê wê 50 sal in:


“Wê demê Li Bexdayê bûm. Telefon dan, gotin zû were. Ez hatim Mûsilê. Çûme mala lêzimên xwe. Wan piştre hema berê min dane nexweşxaneyê. Ez çûm, lê çi bibînim. Bi dehan birîndar… yên ku bi derbeyên guleyan birîndar bûne, yên ku hatine sotin, nale nal bû…Min li bavê xwe û yên mayî pirsî. Gotin bavê te (Mûsa Marogê Şemûn), mamê te (Xemo Marogê), jinmama te (Kitrîn) û keçmama te (Leyla), pismamê te (Gewriya Hurmiz û Henna) hatine kuştin. Dil ji min çû. Ez jî dirêj kirim li ser textekî… ”


Jineke navser axavtina Gulê birî, got ez Rehîma Hesen im, temenê min 66 sal in:


“Roja sêşembê bû. (16.09.1969) Serê sibehê leşker digel fermandarê wan ê naskirî A.Kerîm Xelîl Cihêşî hatin mala Xemo Marogêyê muxtar. Çayê vexwarin. Dema çûn leşkerekî av ji min xwest, min piyalek av daye. Piştî nîv saetê dengê teqînekê hat. Zilam li hev çûn û hatin. Hinekan got, wele ev dengê dînametê bû. Jinan, ji zilaman re gotin zû ji gund derkevin, biçin, birevin. Saet yanzdehê nîvro bû. Leşker hatin, mêrên ku bi dest wan ketin li hewşekê, cihê dewar li vedihewin berhev kirin. Jin û zarok li cihekî din.


Qeşe gote fermandarê wan, ‘Ji bo xwedê nekin ev hemû eyal in.’ Fermandar quntax li qeşe xist, li erdê dirêj kir. Dawî fermandar got, zû xwe li hev kom bikin, hun alîkariyê didin pêşmergeyan, de bila vêca werin we xelas bikin. Gundiyan xwe li hev kom kirin. Pêşî gule berdan wan. Neh deh deqeyan dengê gulebaranê nesekinî. Dawî benzîn bi wan de kirin û agir berdanê… piştre jî agir berdane xaniyan û ji gund çûn...”


Tirêza Xemo Marogê keça muxtar a ku temenê wê 51 e dest bi axavtinê kir:


“Gava din, beriya merasimê, em û misilmanên vî gundî hatin rex hev, em ji xwe re têr giriyan. Heçku ew roja qirkirinê teze, ji nû ve qewimî li ber çavên me… Wê rojê xwîna me tevlihev bû. Hem ji me hem ji misilmanan hem gelek mirin, hem gelek jî birîndar bûn…”


M. Selîm Yûsifê ku a niha muxtarê gundê Sorya yê ku teze hatiye avakirin e, gotinên Tirêza erênî kirin û berdewam kir: “ Gava din em hatin ba hev, em ji xwe re giriyan… em misilman in lê wekî xwişk û birayên hev in. Piştî çend salan, ev cara yekê ye ku gelek ji me hevdu dibînin. Her yek ji me bi cihekî de teriqî bû. Gelekan ji me hevdu nas nekirin, digel ku em gundiyên hevdu yên bi salan bûn.


Tirêza got, “Wê demê bavê min li ber çavê min mir. Diya min pere dane min û got, zû herin xwe li cihekî derman bikin. Piştre xwîna bavê min vexwar, li ber çavê min mir…”


Piştî van gotinan hem Tirêza hem muxtarê misilman ê teze M. Selîm Yûsif dest bi girî kirin, min demekê nekarî pirsan bikim, hêstirên min bi ser kaxizê de hatin xwarê.


Ji aliyekî ve min hevpeyvîna xwe ligel şahid, birîndar û lêzimên goriyên Sorya berdewam dikir, ji aliyê din ve, guhê min li ser mêrasimê bû. Heçku dozeke dîrokî li vê qadê hatibû li dar xisitin. Dozeke mîna “Dadgeha gel” a ku ji juriya gel pêkhatî bû. Herkesê ku diaxivî mirov digot belkî endamê juriyê bû. Tenê bersûc ne amade bû di dadgehê de.


Mafê axavtinê ji nûnerê hekumetê, nûnerê partiyan, rêxistinên sivîl ên wek yekîtiya nivîskaran, yekîtiya jinan, takekesên olî Metran Petros Herbelî, Qeşe Ebu mazin, Mele Ehmedê Şernexî, lêkolîner û hunermendên ku li ser vê qirkirine berhem dane, li ser navê lêzimên goriyan, şahidên bûyerê û hwd. yeko yeko heçku di merasimeke olî de bin, bi peyvên nermik û libo libo diaxivîn. Ristikên helbestvanên kurd û asûrî peyvên pîroz ên mele u metran tevlihev dibûn.


Piştî demekê zabitekî Emerîkayî, bi berçavka xwe ya ku camên wê reş bûn, bi beşereke mexrûr û xemgîn hate ser dikê. Beriya were ser dikê, min berê xwe dabûyê, leşkerekî kurd hemû axavtin jê re werdigerandin. Got, li ser vê xaka qedîm heta niha qirkirin çêbûne, hêvî dikim êdî azadî pêk were û gel, çand û ol pêkve bijîn.


Di nav tozê de, li ber germa nîvroya payîzê, di bin wî asmanê şîn de merasim didomiya. Tîpa Qamişlo hate ser dikê; piştî pêşkeşkirina dansên neteweyî, kurteşanoyek dramatîze kirin ku jineke kole ji aliyê leşkerên kurdistanê ve dihate rizgarkirin.

Helbet ev jina xweşik û spehî temsîla Kurdistanê bû. Dema lîstika wan qediya, bawer nakim kesek ku wê gavê hêstir nebarandibin mabe. Lewre serkeftîbûna lîstîkê ne girîng bû; wê kêliya ku bi gotin, dirûv, diruşme, şahid, hêstir, wêne û hemû motîf û sembolan hatibû nazikkirin herkes li hemanek û hêncetê bû… yanî mirov bi hareketeke basît, bi remzeke biçûk an bi gotineke sivik dikaribû bigiriya.


Em guhê xwe bidin Emerê misilman:

“Du birayên min, Remezan û Salih wê rojê hatine kuştin. Ez bi xwe jî du-sê salî bûm û birîndar bûme, ji mirinê filitîme. Wê demê diya min li halekî bûye. Bavê min ez xelas kirime…”


Li gorî belgeyan, di tevkuştina gundê Sorya de 39 kes hatine kuştin, bi dehan kes birîndar bûne. Lê li wir jî hate gotin ku belgeyên li ser vê tevkuştinê gelekî kêm in; di arşîvên PDKê de jî agahdariyeke dorfereh tune. Bi têne birûska serxweşiyê ya ku wê demê Serokê Nemir Mele Mustefa Barzanî ji gundiyan re hinartiye û belgeya çend pereyên ku wek yarmetî hatine şandin heye.


Wê rojê, di yekemîn merasima ku ji bo tevkuştina gundê Sorya hate li darxistin, camêrekî pêşniyareke wiha vegot li ser kursî:


“Miriyên me di niha di bin ava sedê de, ne rehet in. Gundê berê bi xwe jî di bin avê de ma. Bila gundekî nimûne bi navê Sorya bête avakirin. Bila abîdeyek, heykelek li ser riya Zaxo ya navdewletî wekî temsîla tevkuştina gundê Sorya bête avakirin… Bila berpirsê vê tevkujiyê, di serî de jî A.Kerîm Xelîl Cihêşî yê ku dibêjin niha sax e û li Mûsilê dijî werin mehkemekirin… ”


Dema merasim bi dawî dibû, min nêzîkî 25 rûpelan hevpeyvîn çêkiribû. Min behsa beşeke kurt kir di vê gotara xwe de. Lê ez bi gotinên Gulê bi dawî bînim gotara xwe û bila belge, foto û agahdariyên din, ji bo lêkolîneke dorfereh bimînin.

Min ji Gula Asûrî pirsî, “ Gelo niha tu çi hîs dikî, çi tê bîra tê?”


Fermo bersiva wê: “Gundê me û digel goristana gund 39 gorên qurbaniyên tevkuştina Sorya di bin sedê avê yê ku Saddam çêkiriye de man. Yanî niha miriyên me di bin avê de ne. Ez gelek caran xewnan dibînim. Wê rojê dîsa min xewnek dît, min ji bavê xwe pirsî, babo tu çawa yî? Hun zanin çi bersiv da min? Got, keça min ez baş im, lê cihê me şil e...!”